Gniazdo w życiu bocianów pełni niezwykle ważną rolę. Jest to miejsce spotkania się partnerów na początku okresu lęgowego, kojarzenia się par, lęgu i wychowu młodych, a także czynnik łączący parę ptaków na cały sezon. Bociany kopulują tylko na gnieździe, co w przypadku innych gatunków ptaków jest raczej rzadkością. Ptak który pierwszy siada na gnieździe (jest to zazwyczaj samiec) natychmiast przystępuje do poprawiania konstrukcji. Znosi materiał, układa gałązki i pilnuje, aby obranego gniazda nie zajął inny bocian. Przylot drugiego ptaka powoduje, że prace nad gniazdem nabierają tempa i zwykle już po dwóch lub trzech dniach gniazdo jest odnowione. Gdy ptaki przystępują do budowy gniazda na nowym miejscu, wystarcza okres kilku dni, aby nadawało się ono do złożenia jaj. Ptaki przystępujące pierwszy raz do lęgu zazwyczaj budują nowe gniazdo przez dłuższy czas (często rozpoczynają budowę dopiero w czerwcu lub lipcu, niekiedy w kilku miejscach na raz), ale rzadko w pierwszym roku dochodzi do wyprowadzenia lęgu. Gniazda takie są zazwyczaj zajmowane w roku następnym.
W budowę gniazda, a zwłaszcza w znoszenie materiału zaangażowane są przede wszystkim samce. Często jednak przyniesione w dziobie gałązki, składa on na brzegu gniazda i dopiero samica układa je w wybranym miejscu. Ciągła obserwacja wybranej przykładowej pary pozwoliła ustalić, że samiec w okresie wysiadywania jaj 46 razy dostarczał materiał do gniazda, a po wykluciu się piskląt jeszcze 99 razy, podczas gdy samica z tej samej pary przyniosła materiał odpowiednio 5 i 46 razy. Budowa gniazd jest czynnością regulowaną instynktem. Bywa niekiedy, że gniazdo jest już gotowe, a pęd do jego budowy nie wygasł i wtedy ptak rozpoczyna w pobliżu budowę nowego gniazda. Jest to zwykle konstrukcja niedoskonała, choć w ten sposób może zostać nagromadzona spora ilość patyków. Jeszcze inne zachowania wykazują ptaki niedojrzałe płciowo, nie biorące udziału w lęgach. Ćwiczą one niejako budowę gniazd, których zazwyczaj powstaje kilka. Ptaki te przystępują do budowy gniazd późno, już pod koniec okresu wychowywania młodych. Można więc obserwować początki takich konstrukcji na kilku sąsiadujących słupach, bowiem ptaki młode, w przeciwieństwie do osobników dorosłych, nie przywiązują się do konkretnego miejsca.
Konstrukcję gniazda tworzą patyki i gałęzie układane w formie pierścienia. Nieckę środkową, czyli wyściółkę stanowi drobniejszy materiał: siano, słoma, perz, często szmaty, kawałki folii plastikowej lub papieru, a od niedawna nylonowe sznurki. Gniazdo jest nadbudowywane z roku na rok, a także niemal codziennie, w czasie całego okresu lęgowego, uzupełniane nowym materiałem. Podczas pobytu piskląt w gnieździe dokładanie nowego materiału ma także znaczenie dla utrzymania czystości, choć bywa, że ptaki usuwają z gniazda zużyte i pokruszone części wyściółki. Zaobserwowano, że ptaki intensywniej znoszą do gniazd materiał, gdy zbliża się okres deszczowy. Gniazda najchętniej zakładane są na wysokości 10-20 m nad ziemią. Doświadczenia z hodowli wskazują, że wysokość minimalna akceptowana przez ptaki zdrowe wynosi 2-3 m. W gniazdach bocianich bardzo często jako sublokatorzy gnieżdżą się inne gatunki ptaków. Najczęściej są to wróble domowe i mazurki, ale spotykano tam także szpaki, kawki, pliszki, strzyżyka, a niekiedy nawet pójdźki, pustułki i kraski (te ostatnie gatunki na południu Europy). W korpusie dużego bocianiego gniazda naliczono na przykład 5 par kawek i ok. 40 par wróbli. W innym gnieździe stwierdzono co najmniej 10 par wróbli, 5 par mazurków oraz po jednej parze pustułek i krasek. W gniazdach opuszczonych zbudowana z patyków część zewnętrzna ulega szybszemu zniszczeniu, a dłuższy czas, niekiedy wiele lat, zachowuje się wnętrze, które stanowi zbita masa ziemi, siana i drobnych patyków, dlatego gniazda takie łatwo rozpoznać po kulistym kształcie. Niekiedy wyrastają w nich różne rośliny zielne, a nawet małe drzewka.
Pamiętajmy, że gniazdo scala parę bocianów w okresie lęgowym. Po wyprowdzeniu młodych (lub utracie lęgu), kiedy gaśnie instynkt rozrodczy gniazdo przestaje być elementem łączącym parę i wówczas np. bociany nocują w miejscu bezpiecznym np. słup energetyczny, komin, dach wysokiego budynku, drzewo. Nie oznacza to wcale, że bociany czują się samotne, czy też „bezdomne” 🙂